Dosya inceleme hakkının temel amacı, avukatın haksız veya meslek anlayışına uygun düşmeyen bir davayı almasını önlemek, yargılamayı hızlandırmak, avukatların tüm hazırlıklarını yaparak dava açmasına imkân sağlamaktır. Ayrıca bu hak ile birlikte gizli dosya sistemini ortadan kaldırmak da amaçlanmıştır. İddia makamına karşı, belgeleri inceleme yetkisi tanınmayan bir savunma makamı adaletin gerçekleşmesine gereği gibi katkıda bulunamaz. Bütün bu sebeplerle dosya inceleme hakkının avukata tanınması gerekir.

Avukatlar, yargılama faaliyetine konu olmuş ve olma ihtimali bulunan dava ve takip dosyalarını, bilgi ve belgeleri inceleme hakkına sahiptirler. Bu amaçla 1136 sayılı Avukatlık Kanunu’nun 46. maddesinde ve 2. maddesinin üçüncü bendinde iki ayrı düzenleme yer almaktadır.

Bahsi geçen hükümlere göre avukat veya stajyer vekâletname olmaksızın dava ve takip dosyalarını inceleyebilir. Ancak vekâletname ibraz etmeyen avukata dosyadaki kâğıt veya belgelerin örneği veya fotokopisi verilmez. Vekâletnamesi olmak kaydıyla avukat, stajyeri veya yanında çalışan sekreteri aracılığıyla da fotokopi veya benzer yollarla örnek aldırılabilir. Avukatın onanmasını istemediği örnekler harca tabi değildir.

Yargı organlarının yanı sıra emniyet makamları, diğer kamu kurum ve kuruluşları ile kamu iktisadi teşebbüsleri, özel ve kamuya ait bankalar, noterler, sigorta şirketleri ve vakıflar avukatın gerek duyduğu bilgi ve belgeleri avukatın vekâletname sunmaksızın incelemesine sunmakla mükelleftir. Ancak bu belgelerden örnek alınması vekâletname ibrazına bağlıdır. Mahkemelerde olduğu gibi bahsi geçen kurumlarda da avukatın onanmasını istemediği örnekler harca tabi değildir.

Avukata vekâletname sunmaksızın inceleme serbestisinin verilmesinin temel amacı, avukatın bağımsızlığı gereği istediği işi alıp istemediği işi gerekçe göstermeksizin ret hakkı kullanabilmesini sağlamaktır. Yani dosya inceleme hakkı ve işi reddetme hakkı, bir anlamda birbirini tamamlayan haklardır. Avukat, dosyayı incelemek için dahi vekâletname sunmak zorunda kalsaydı, bu vekâletname ile iş sahibi arasında bir avukatlık sözleşmesinin oluştuğu izlenimi doğacaktı. Bu durumda avukatın işi reddetme hakkını kullanması imkânsız hale gelecek, ancak işten çekilme hakkını kullanacak bu da avukata ek külfetler yükleyecekti. (işten çekilmeden sonra 15 gün daha birtakım işleri yapma zorunluluğu)

Dosyadan örnek alma hakkı, avukatın stajyerinin ve sekreterinin dosyadaki belgeyi yazarak örnekleme yoluyla veya fotokopi alma yoluyla kullanabildiği bir haktır. Ancak, bunlardan fotokopi alma hakkının kullanılabilmesi için, adalet dairesi içerisinde fotokopi çektirme imkanının var olması,  fotokopi alacak olanın giderleri ödemesi ve kalem personelinin fotokopi alacak avukat veya görevlendirdiği kişiye ayıracak zamanının olması gerekir.

1136 sayılı Avukatlık Kanunu

Madde 46 – (Değişik : 2/5/2001 – 4667/32 md.)

Avukat, işlerini kendi sorumluluğu altındaki stajyeri veya yanında çalışan sekreteri eliyle de takip ettirebilir, fotokopi veya benzeri yollarla örnek aldırabilir. Avukatın onanmasını istemediği örnekler harca tâbi değildir.

Avukat veya stajyer, vekâletname olmaksızın dava ve takip dosyalarını inceleyebilir. Bu inceleme isteğinin ilgililerce yerine getirilmesi zorunludur. Vekâletname ibraz etmeyen avukata dosyadaki kağıt veya belgelerin örneği veya fotokopisi verilmez.

1136 sayılı Avukatlık Kanunu

Madde 2/III

Yargı organları, emniyet makamları, diğer kamu kurum ve kuruluşları ile kamu iktisadi teşebbüsleri, özel ve kamuya ait bankalar, noterler, sigorta şirketleri ve vakıflar avukatlara görevlerinin yerine getirilmesinde yardımcı olmak zorundadır. Kanunlarındaki özel hükümler saklı kalmak kaydıyla, bu kurumlar avukatın gerek duyduğu bilgi ve belgeleri incelemesine sunmakla yükümlüdür. Bu belgelerden örnek alınması vekaletname ibrazına bağlıdır. Derdest davalarda müzekkereler duruşma günü beklenmeksizin mahkemeden alınabilir.

Avukatın dosya inceleme hakkı, sınırsız değildir. Avukat, diğer tüm haklarında olduğu gibi dosya inceleme hakkını da Medeni Kanun’un 2 maddesinde yer alan dürüstlük kuralları çerçevesinde kullanmak zorundadır. Zira bir hakkın açıkça kötüye kullanılmasını hukuk düzeni korumaz. Bu amaçla kanunda ifade edilen “gerek duyduğu” bilgi ve belgeler ifadesinin anlamı ve kapsamının belirlenmesi gerekir. “Gerek duyduğu” ifadesinin anlamı araştırıldığında, avukatın gerek duyduğu bilgi ve belgeleri hangi işin yapılabilmesine bağlı olarak incelemek istediğini, gerekliliğini açıklayan nedenlerle birlikte belirtmesi ve bu belgelerin incelenmesine sunulmasını istemesi kanun hükmü gereğidir. Bir diğer sınır, incelemeye sunmanın mekânsal boyutudur. Avukat, incelemesini, istediği bilgi ve belgenin bulunduğu kurum ve kuruluşta, gerektiğinde bir görevli eşliğinde, uygun bir yerde gerçekleştirmelidir. Örneğin, avukat bir kurumda bulunan dosyayı bürosunda inceleyemez.

Avukatın gerek duyduğu bilgi ve belgeleri inceleyebilme hakkını kullanabilmesi için, son olarak yasalarda belge ve bilgiyi incelemesini yasaklayan özel bir şartın bulunmaması gerekir. Avukatın bilgi ve belge incelemesini yasaklayan durumlara şu şekilde örnek gösterilebilir:

•  6. yargı paketiyle değiştirilen 5271 sayılı CMK’nın 153. maddesinde belirtilen suçlarla ilgili olarak dosyayı inceleme hakkı, soruşturmanın amacını tehlikeye düşürebilecekse C. Savcısının istemi üzerine hakim kararıyla kısıtlanabilir.

•  2577 sayılı Kanun’un 20. maddesinin üçüncü fıkrasına göre; “… istenen bilgi ve belgeler Devletin güvenliğine veya yüksek menfaatlerine veya Devletin güvenliği ve yüksek menfaatleriyle birlikte yabancı devletlere de ilişkin ise, Başbakan veya ilgili bakan, gerekçesini bildirmek suretiyle, söz konusu bilgi ve belgeleri vermeyebilir.“